‘ઝુબૈદા’માં કથાને ઉપકારક એવું શુદ્ધ શાસ઼્ત્રીય સંગીત પીરસીને રહેમાને કમાલ કરી...

  

સત્યજિત રેની અપ્પુ ટ્રાયોલોજી જગવિખ્યાત છે. કમ સે કમ બંગાળી ફિલ્મ રસિકો પૂરતી એ ટ્રાયોલોજી હિટ નીવડી હતી. એવું શ્યામ બેનેગલની ટ્રાયોલોજી માટે કહેવું મુશ્કેલ ગણાય. શ્યામ બેનેગર પેરેલલ સિનેમાના પ્રણેતાઓમાંના એેક. મમ્મો અને સરદારી બેગમ પછી ટ્રાયોલોજીની પરાકાષ્ઠા રૂપે એમણે ઝુબૈદા ફિલ્મ બનાવી. આ ફિલ્મની કથા ઘણે અંશે સત્યકથાની નિકટ હતી. અંગ્રેજીભાષી પત્રકાર ખાલિદ મુહમ્મદની માતાનું નામ ઝુબૈદા બેગમ. એક સમયે એ અભિનેત્રી હતી. ખાલિદનો ઊછેર એની નાનીમા (માતાની માતા)એ કરેલો. બાળપણથી ખાલિદને પોતાની માતા વિશે એક પ્રકારની ખાસ ઉત્સુકતા હતી. એ લાગણી સ્વાભાવિક હતી. એ પોતાની માતાની તલાશમાં હતો.  પહેલાં લગ્ન નિષ્ફળ નીવડ્યાં બાદ ઝુબૈદાએ બીજાં લગ્ન કર્યાં. 

બીજા પતિ રાજપરિવારના હતા અને પહેલેથી પરણેલા તેમજ બે બાળકના પિતા હતા. રાજકાજના કામે દિલ્હી જવા નીકળ્યા અને એમના વિમાનને અકસ્માત નડતાં પતિ-પત્ની બંને માર્યા ગયાં. આમ ખાલિદને માતા તો ન મળી પરંતુ એની એક ફિલ્મની પ્રિન્ટ મળી ખરી. અહીં ફિલ્મનો ધી એન્ડ  આવે છે.ઝુબૈદાની સ્ક્રીપ્ટ ખાલિદે લખેલી. બોક્સ ઓફિસ પર આ ફિલ્મે બહુ મોટી ધાડ મારી નહોતી. પણ ખાલિદ અને શ્યામ બેનેગલને સારી ફિલ્મ બનાવ્યાનો સંતોષ હતો.

ફિલ્મમાં જોરદાર સ્ટારકાસ્ટ હતી. રેખા, કરિશ્મા કપૂર, મનોજ બાજપેયી, અમરીશ પુરી, શક્તિ કપૂર, સુરેખા સિક્રી, ફરીદા જલાલ રજત કપૂર અને અન્યો. બોક્સ ઓફિસ પર ભલે ફિલ્મે ટંકશાળ ન સર્જી, ફિલ્મને બેસ્ટ ફિલ્મનો નેશનલ એવોર્ડ મળ્યો હતો.  ઝુબૈદાનો રોલ કરનારી કરિશ્મા કપૃરને શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીનો ફિલ્મ ફેર એવોર્ડ મળ્યો હતો.

ઝુબૈદાનાં ગીતો જાવેદ અખ્તરનાં અને સંગીત એ આર રહેમાનનું હતું. ગીતો કથાને ઉપકારક બને એ રીતે જાવેદે લખ્યાં હતાં. તો રહેમાને પણ દરેક ગીતને યોગ્ય રીતે સ્વરાવલિથી સજાવ્યાં હતાં. લગભગ બધાં ગીતો શુદ્ધ શાસ્ત્રીય રાગ આધારિત હતાં. અહીં દરેક ગીતની ઝલક મેળવીએ. લતાજી હાજર હતાં છતાં લતા ઉપરાંત રહેમાને કદાચ (યસ, કદાચ) પાત્રાનુરૂપ ગીત બને એ માટે કવિતા કૃષ્ણમૂર્તિ, અલકા યાજ્ઞિક અને રીચા શર્માના કંઠનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે.

ફિલ્મના ટાઇટલ્સમાં એક ગીત બેકગ્રાઉન્ડમાં સંભળાય છે. લતાજીએ ગાયેલા આ ગીતનું મુખડું હતું, સો ગયે હૈં, ખો ગયે હૈં, દિલ કે  અફસાને, કોઇ તો આતા ફિર સે કભી, ઇન કો જગાને... ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતના જાણીતા રાગ કાફીથી ગીત ઉપડે છે અને પાછળથી ભૈરવીમાં ફેરવાઇ જાય છે. આ ગીત દ્વારા કથાની આછેરી ઝલક મળે છે.    

કવિતાના ગીતથી ઉપાડ કરીએ તો ધીમે ધીમે ગાઉં, ધીરે ધીરે ગાઉં, હૌલે હૌલે ગાઉં...ગીત ખમાજ રાગમાં અત્યંત સૌમ્ય લયમાં જમાવટ કરે છે. 

માતા બાળકને સુવડાવતી હોય એ રીતે ઉપડતું ગીત દૂર કહી એક આમ કી બગિયા, બગિયા મેં હૈં ઠંડી છાંવ, છાંવ મેં ઇક કચ્ચા રસ્તા, રસ્તે મેં હૈં પ્યાર સા ગાંવ.... રાગ પહાડીમાં છે. આ ગીતમાં પણ કહેરવો અત્યંત સૌમ્ય લયમાં વહે જાય છે. ગીતમાં ટચૂકડી કથા વર્ણવાતી હોય એવો ભાવ છે.

મહકી મહકી હૈં રાહેં, બહકી બહકી હૈં નિગાહેં, હૈં ના.. એવા પ્રશ્નાર્થ સાથે ઉપડતા ગીતને અલકા યાજ્ઞિક અને ઉદિત નારાયણે ગાયું છે. અહીં ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતમાં વધુ વપરાતા  રાગ કાફીથી ઉપડીને પછી ગીત ભૈરવીમાં પરિવર્તિત થાય છે. અહીં ખટકદાર કહેરવો ગીતના શબ્દોને લાડ લડાવે છે.

આર ડી બર્મનના સંગીતની અસર હેઠળ રચી હોય એવી એક સૂરાવલિ મૈં અલબેલી, ઘુમું અકેલી, કોઇ પહેલી હું મૈં...ગીતમાં છે. આ ગીતને સુખવિન્દર અને કવિતાનો કંઠ સાંપડ્યો છે. આ ગીત ઉસ્તાદ અમીર ખાનને પ્રિય એવા રાગ બસંત મુખારીમાં છે. આ રાગમાં આપણને એેક સદાબહાર ગીત શંકર જયકિસને ફિલ્મ જિસ દેશ મેં ગંગા બહતી હૈંમાં આપેલું ઓ બસંતી પવન પાગલ...અહીં ફાસ્ટ કહેરવામાં ડાન્સ ગીત છે. સાંભળનારને ડોલાવે એવાં તર્જલય છે.

સૈયાં છોડોમોરી બૈયાં, સૈયાં છોડો ન મોરી બૈયાં.. રીસામણાં-મનામણાં ટાઇપના આ ગીતમાં રહેમાને મધુવંતી અને પટદીપ  બે રાગ અજમાવ્યા છે. કહરેવા તાલમાં વજન અલગ રીતે સર્જીને લયને વધુ આકર્ષક બનાવ્યો છે.

છેલ્લું ગીત મહેંદી હૈં રચનેવાલી, હાથોં મેં ગહરી લાલી, કહે સખિયાં અબ કલિયાં, હાથોં મેં ખિલનેવાલી હૈ.. શબ્દો પરથી સમજાય છે એમ આ એક લગ્નગીત છે. અલકા યાજ્ઞિકના કંઠમાં રજૂ થતા આ ગીતમાં રહેમાને પ્રણયરંગી રાગ મારુબિહાગ અને પછીથી ખમાજ એમ બે રાગોનું સરસ સંયોજન કર્યું છે. આ ગીતનો કહેરવો પણ લચકદાર અને સાંભળનારને પગથી ઠેકો આપવા પ્રેરે એવો છે.   

મેલોડીના ચાહક સંગીત રસિકોને આ ફિલ્મનું સંગીત ગમી જાય એવું બન્યું હતું. ટીકા કરનારા એમ કહી શકે કે આ ફિલ્મનું સંગીત ક્લાસ માટે હતું, માસ માટે નહોતું. એ વાત ઘણે અંશે સાચી છે.