ઘર આયા મેરા પરદેશી...ના ચિરંજીવ જાદુ પાછળની રસપ્રદ વાત દત્તારામે ખુલ્લા દિલે જાહેર કરેલી...

03-05-19 
શંકર જયકિસન 11

નમસ્કાર, ગયા સપ્તાહે સરતચૂકથી સંકલિત સંપાદિત લેખને બદલે માત્ર ડ્રાફ્ટ મૂકાઇ ગયેલો તેથી આ લેખ આજે રિપિટ કર્યો છે. સાથોસાથ આજે શુક્રવાર 3જી મે 2019ના  દિવસે ગુજરાત સમાચારમા્ં પ્રગટ થયેલો નવો એપિસોડ પણ રજૂ કર્યો છે.

રાજ કપૂરના 'આવારા' ફિલ્મના ડ્રીમ સોંગની વાત આપણે ગયા શુક્રવારે કરતાં હતા. આ ગીત-ડયુએટ તેરે બિના આગ યે જિંદગી અને ઉત્તરાર્ધમાં વધુ રસપ્રદ કિસ્સો 'ઘર આયા મેરા પરદેશી'..નો છે. એની વિગતોમાં ઊતરતાં પહેલાં એક વાત સમજી લઇએ. દરેક સંગીતકાર પોતાના મનમાં ગીતની જે કલ્પના કરે એ સાકાર કરવા નિર્દેશક સાથે વાટાઘાટ કરીને ક્યારેક બહારથી પણ સાજિંદાને તેડાવે. એ સાજિંદો ફિલ્મ સંગીત સાથે સંકળાયેલો ન પણ હોય. આ કટારમાં માસ્ટર ભગવાનની ફિલ્મ 'અલબેલા'ના ગીત ભોલી સૂરત દિલ કે ખોટે.. ની વાત કરેલી. ૧૯૫૦ના દાયકામાં આ ગીત પરદા પર રજૂ થાય ત્યારે દર્શકો ઉત્સાહમાં આવી જઇને પરદા પર આની બે આની કે પાવલીના સિક્કા ફેંકતા. ભોલી સૂરત દિલ કે ખોટે... ગીત માટે માસ્ટર ભગવાન અને સંગીતકાર સી. રામચંદ્રે મુંબઇના મઝગાંવ વિસ્તારના હરિજનવાસમાં રહેતા ઢોલીને તેડાવેલો. એ વાત આપણે કરેલી.

'આવારા'માં શું બનેલું એની રસપ્રદ વાતનાં બે વર્ઝન (રૃપાંતર) છે- એક રૃપાંતર દત્તુ ઠેકાથી જાણીતા થયેલા અને પાછળથી અબ દિલ્લી દૂર નહીં, પરવરિશ, કાલા આદમી વગેરે ફિલ્મોમાં સ્વતંત્ર સંગીત આપનારા દત્તારામનું છે. બીજું વર્ઝન શંકર જયકિસન વિશે પુસ્તક લખનારા ડૉક્ટર પદ્મનાભ જોશીનું છે. બંને વર્ઝનમાં બહુ મામુલી ફરક છે. પદ્મનાભભાઇના કહેવા મુજબ સંગીતકાર શંકરે આ વાત કરેલી. 'ઘર આયા મેરા પરદેશી' ગીતમાં ઢોલકીના ઠેકાથી રાજ કપૂર સંતુષ્ટ નહોતા એટલે કંટાળીને તે રાત્રે ઘર આયા મેરા પરદેશીનું રેકોર્ડિંગ રદ કર્યું. રાજ સાહેબને પોતે મરાઠી લોકસંગીતના એક પ્રોગ્રામમાં લાલા ગંગાવણેએ વગાડેલી ઢોલકીની થાપ યાદ આવી. તેમણે સોંઘવારીના એ જમાનામાં લાલાના નિવાસસ્થાને ખાસ ટેક્સી પૂણે મોકલીને લાલાને તેડાવ્યા. તેમને ગીતની તર્જ સંભળાવી અને લાલાએ ગીતમાં ઢોલકી વગાડી. ગીતનું રેકોર્ડિંગ થયું જે આપણે સૌએ સાંભળ્યું છે.  

બીજું વર્ઝન ફિલ્મ સંગીતના સુવર્ણયુગમાં દત્તુ ઠેકાથી જાણીતા થયેલા રિધમ પ્લેયર દત્તારામનું છે. આ દત્તારામે પાછળથી અબ દિલ્હી દૂર નહીં, પરવરિશ, કાલા આદમી વગેરે ફિલ્મોમાં સ્વતંત્ર સંગીત પીરસનારા રિધમ પ્લેયર દત્તારામનંુ છે. દત્તારામ શંકર જયકિસનના સહાયક તરીકે કામ કરતા હતા. ડોક્યુમેન્ટરી મેકર અશોક રાણેએ દત્તારામ વિશે બનાવેલી દસ્તાવેજી ફિલ્મ 'મસ્તી ભરા હૈ સમા'માં દત્તારામે આ ગીતની વાત કરી છે. દત્તારામના જ શબ્દોમાં પ્રસ્તુત છેઃ 'શંકરજી, અબ્દુલ કરીમ, મેં એમ હાજર રહેલા લગભગ દરેક રિધમ પ્લેયરે ઠેકો આપ્યો પરંતુ રાજ સાહેબને સંતોષ થતો નહોતો. સિગારેટ પર સિગારેટ ફૂંક્યે જતા હતા. વાતાવરણમાં એક પ્રકારનંુ ટેન્શન વધી રહ્યું હતું. હિંમત કરીને શંકર જયકિસનના બાંસુરીવાદક સુમંત રાજે 'તમાશા' તરીકે ઓળખાતા મરાઠી લોકસંગીતમાં ઢોલકી વગાડતા લાલા ગંગાવણેની વાત કરી.

'રાજસાહેબે સુમંતને ટેક્સીમાં દોડાવ્યો અને લાલાને તેડાવ્યા. એક ઊંચી હેડીના શામળા અને પરસેવે લથબથ આદમીને લઇને સુમન થોડા સમય બાદ આવ્યો. અમે સૌ આશાભરી નજરે લાલાને જોઇ રહ્યા. અમે મનોમન વિચારતા હતા કે આ માણસ શું કરી શકશેે ? બાહ્ય વ્યક્તિત્વ પરથી અંદાજ આવવો મુશ્કેલ હતો. પરંતુ લાલા ઢોલકી પર બેઠા અને ફક્ત ચાર માત્રાના કહેરવા તાલની એક થાપ મારી તો રાજ સાહેબ ઉત્તેજનામાં સફાળા ઊભા થઇ ગયા. 'બહોત ખૂબ.. યહી ચાહિયે મુઝે...' કહ્યું અને અધૂરું રહેલા એ ગીત 'ઘર આયા મેરા પરદેશી...'નું કામ આગળ ચાલ્યું. લાલાના હાથ પર અમે સૌ આફરીન થઇ ગયા અને લાલા શંકર જયકિસનના વાદ્યવૃન્દમાં કાયમી સાજિંદા બની ગયા...'

આપણે સૌએ દત્તારામને કહેવું જોઇએ કે ભાઇ દત્તારામ માત્ર રાજ સાહેબ અને તમે નહીં, અમારા જેવા લાખ્ખો સંગીતરસિયા પણ એ ગીતની રિધમના ઘાયલ છીએ. આ ગીતની બાકી રહેતી થોડી વાતો આવતા શુક્રવારે કરીને આગળ વધીશું. શુક્રિયા લાલા ગંગાવણે...

------------------------

ઘર આયા...ના રેકોર્ડિંગમાં હાજર રહેલા સૌ માટે એ યાદગાર પ્રસંગ બની રહ્યો

સાવ પાંખી ટેક્નોલોજી વચ્ચે આ ગીતનું જે લાજવાબ રેકોર્ડિંગ થયું છે એ આજે પણ તાજગીપૂર્ણ લાગે છે

ફિલ્મ સંગીતના સુવર્ણ યુગને જીવંત કરતાં ઘણાં પુસ્તકો લખાયાં છે. એ સમયગાળાના દરેક સંગીતકાર વિશે, ગીતકાર વિશે પુસ્તકો લખાયાં, દરેક પાર્શ્વગાયક વિશે પુસ્તકો લખાયાં. પરંતુ સમગ્ર યુગને તાદ્રશ કરતાં જે થોડાં પુસ્તકો લખાયાં અને દસ્તાવેજી ફિલ્મો બની એ દરેકમાં આવારાના આ ગીતનો વિશેષ ઉલ્લેખ કરાયો છે.
સંગીતકાર તરીકે શંકર જયકિસન કેવા ગુણગ્રાહી હતા એ પણ આ ગીત સાંભળતાં તરત સમજાય છે. માસ્ટર ભગવાન અને સી રામચંદ્રે 'ભોલી સૂરત દિલ કે ખોટે...'માં મુંબઇના મઝગાંવ વિસ્તારના જે કલાકાર પાસે ઢોલક વગડાવ્યું એ કલાકારનું આજે ક્યાંય નામનિશાન નથી. ગીત રેકોર્ડ થયું, પેલા ઢોલકવાદકને મહેનતાણું ચૂકવાયું એટલે ધી એન્ડ. વાત પૂરી.
એની તુલનાએ આવારાના 'ઘર આયા મેરા પરદેશી..' ગીતને મૂકીએ ત્યારે ખ્યાલ આવે કે શંકર જયકિસન માણસ તરીકે કેવા હતા. આ ગીત રેકોર્ડ થઇ ગયું એટલે લાલા ગંગાવણેને પૂણે પાછાં મોકલી દીધા ? ના જી. અને ત્યાંજ આ બંનેમાં રહેલી માનવતા અને ગુણગ્રાહિતા નજરે પડે છે.

મેંડોલીનવાદક કિશોર દેસાઇએ સૂચક રીતે કહ્યું, 'શંકરે પોતાના રિધમ વિભાગના સાથીદારોને આંખનો ઇશારો કરી દીધો, આ મૂલ્યવાન હીરો અહીંથી જવો ન જોઇએ...' દત્તારામ, સત્તાર, અબ્દુલ કરીમ અને એકોર્ડિયન તેમજ પિયાનોવાદક કેરસી લોર્ડેે લાલાને સમજાવી લીધા કે તમે અહીં રહી જાઓ. તમારી સાચી કદર અહીં મુંબઇમાં થશે. તમાશા તમે બહુ વગાડયા. લાલા માની ગયા.
ત્યારબાદ લાલા જીવ્યા ત્યાં સુધી મુંબઇમાં રહ્યા અને એક કરતાં વધુ સંગીતકારો સાથે વગાડતા રહ્યા. બાકી તમને જાણીને વિસ્મય થશેે કે સી રામચંદ્રે અને એસડી બર્મને પણ લાલાને મુંબઇ આવી જવા વીનવેલા પરંતુ એ સમયે લાલા માન્યા નહોતા. મરાઠી લોકસંગીતના તમાશાના પ્રોગ્રામ્સમાં તો એમને ચણા મમરા જેટલુંય મહેનતાણું મળતું હતું. વળી, ભદ્ર સમાજમાં તમાશાના કલાકારોની પ્રતિષ્ઠા પણ સારી નહોતી.

ઘર આયા મેરા પરદેશી ગીતમાં ઔર એક ખૂબી છે. લાલા ગંગાવણેની ઢોલકી અને ડેવિડના મેંડોલીને જાણે 'ફક્ત પાંચ સાત સેકંડ'ની અથવા કહો કે 'આંખના પલકારા જેટલી' જુગલબંદી આ ગીતના પ્રિલ્યૂડમાં અને અંતરામાં કરી છે. ગીતનો આરંભ જ મેેંડોલીનની સૂરાવલિથી થાય છે. એ જોઇને જાણે લાલાને પાનો ચડયો હોય તેમ મુખડામાં તેમજ અંતરામાં લાલો અને ડેવિડ પોતપોતાના સાજ પર સામસામી છતાં એકમેકને પૂરક હરકતો કરેે છે.
તમે ગીતનો અંતરો ફરી ફરીને સાંભળો. જરાય કંટાળો નહીં આવે 'તૂ મેરે મન કા મોતી હૈ...' તરત ઢોલકી અને મેંડોલીન ઘુમાવદાર ટુકડા છેડે છે, 'ઇન નૈનન કી જ્યોતિ હૈ...' ફરી એજ ઢોલકી અને મેંડોલીનની ફેરફુદરડી જેવી હરકતો. ત્યારબાદ અંતરો પૂરો થાય છે, કલાકારો મુખડા તરફ પાછાં આવે છે- 'યાદ હૈ મેરે બચપન કી, ઘર આયા મેરા પરદેશી...  સાવ પાંખી ટેક્નોલોજી વચ્ચે આ ગીતનું જે લાજવાબ રેકોર્ડિંગ થયું છે એ આજે પણ તાજગીપૂર્ણ લાગે છે અને સાંભળનારને મુગ્ધ કરી દે છે.
એક કરતાં વધુ પેઢીના કરોડો સંગીત રસિકોને લાલાની આ ઢોલકીએ ડોલાવ્યાં છે. લાલાએ આ ગીતને એવરગ્રીન બનાવી દીધું. અહીં મેંડોલીનવાદક ડેવિડને જરા જુદી રીતે પણ યાદ કરવા ઘટે. એમના મેંડોલીન વાદનમાં જે મધુરતા હતી એ આ ગીતમાં આપણે સૌ માણતાં આવ્યા છીએ.

ગરવા ગુજરાતી મેંડોલીનવાદક કિશોર દેસાઇએ વાતવાતમાં કહેલું કે મેં જયકિસનની મદદથી ડેવિડ સાહેબને વિનંતી કરેલી કે તમારી વગાડવાની શૈલી અમને શીખવોે...પરંતુ એમણે એ વાતમાં રસ લીધો નહીં. એમને કદાચ ડર લાગ્યો હશે કે મારા પેટ પર લાત પડશે...તમારી વાત તો સાચી, કિશોરભાઇ...
વ્યવસાયે બેંક મેનેજર એવા આપણા એક ટોચના સાહિત્યકારને દક્ષિણ ગુજરાતમાં પોસ્ટીંગ મળ્યું અનેે વાતવાતમાં જાણ થઇ કે શંકર જયકિસન ફેમ જયકિસન પંચાલ વાંસદામાં રહેતા હતા, ત્યારે આ સંગીતપ્રેમી સાહિત્યકારથી રહેવાયું નહીં.  જયકિસનનું પગેરું પકડવા આ સાહિત્યકારે ગાંઠના ખર્ચે  સતત ત્રણ દિવસ રઝળપાટ કરી એની વાત આવતા શુક્રવારે કરીશું.